برگزاری یکصد و چهل و دومین گردهمایی علمی مؤسـسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور

یکصد و چهل و دومین همایش دفاع از طرح‌‏های تحقیقاتی خاتمه‌یافته مؤسسه، با تعداد 134 طرح/پروژه تحقیقاتی به منظور ارائه آخرین دستاوردهای علمی و یافته‌های کاربردی روز سه شنبه 23 شهریور 1400 با حضور اعضای هیئت علمی و کارشناسان مؤسسه و مراکز تحقیقات استان در سالن اجتماعات مؤسسه به صورت وبینار برگزار شد. در این برنامه که اعضای شورای پژوهشی مؤسسه در سالن حضور داشتند نتایج سه طرح به صورت سخنرانی به شرح و ترتیب زیر و بقیه به شکل پوستر ارائه شد.

ارزیابی اقتصادی و اکولوژیکی بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی و تولید علوفه برای استفاده چند‌‌منظوره از مراتع

نخستین سخنرانی مربوط به نتایج تحقیقات پروژه ملی “ارزیابی اقتصادی و اکولوژیکی بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی و تولید علوفه برای استفاده چند‌‌منظوره از مراتع” بود که توسط آقای دکتر جواد معتمدی عضو هیئت علمی بخش تحقیقات مرتع مؤسسه ارائه شد. این پروژه در قالب 11 زیر پروژه به مدت 3 سال از فروردین ۱۳۹7 تا فروردین ۱400 اجرا و نتایج آن در قالب گزارش نهایی و مقالات علمی در مجلات معتبر منتشر شده است. اعضای پانل ایشان آقایان مهندس محمد فیاض، آقای دکتر محمد حسین لباسچی از مؤسسه و آقای مهندس ترحم بهزاد از سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری بودند.

چکیده سخنرانی: استفاده چندمنظوره از مراتع، یکی از چالش‌‌های‌‌ نوین پیش‌‌ ‌روی بهره‌‌برداران مراتع است که بر اساس آن، می‌‌توان فشار چرا در مراتع را کاهش داد و گام‌‌ مهمی، جهت افزایش رفاه و توانمند‌‌سازی مرتعداران، حفظ اکوسیستم‌‌ها و ارتقاء خدمات اکوسیستمی مرتبط با آنها، برداشت. یکی از انواع استفاده از مراتع، بهره‌‌برداری گیاهان ‌‌دارویی است. دیدگاه‌‌های متفاوتی در این خصوص وجود دارد. در بیشتر موارد، بر صادرات گیاهان دارویی از سطح مراتع، اصرار مضاعف می‌‌شود. در مقابل؛ با توجه به اینکه گیاهان دارویی در مراتع، به‌‌عنوان ذخایر ژنتیکی هستند و مزیت نسبی و رقابتی گیاهان دارویی بومی و انحصاری در مقایسه با گونه‌‌های دارویی غیر بومی، بسیار با اهمیت هست؛ بهره‌‌برداری آنها از مراتع، توصیه نمی‌‌شود و بر توسعه سطح زیرکشت آنها در عرصه‌های زراعی و دیمزارهای رها شده و کم بازده، با ارقام اصلاح شده و پر محصول، تاکید می‌گردد. تصمیم‌‌ در خصوص توقف یا ادامه برداشت گیاهان دارویی از مراتع، نیازمند اطلاعات پایه است. هم اکنون، اطلاعات جامعی از شایستگی رویشگاه‌‌های مرتعی، جهت بهر‌‌ه‌برداری از گیاهان دارویی، موجود نمی‌‌باشد. لذا، عرصه‌‌های مرتعی بر مبنای شایستگی‌‌شان از حیث تولید گیاهان دارویی، مورد بهره‌‌برداری قرار نمی‌‌گیرند و يا بهره‌‌برداري‌‌ها، مطابق با اقتضائات اكولوژيكي گياهان و بر مبنای حد مجاز بهره‌‌برداری رویشگاه، صورت نمی‌‌پذيرد. از اینرو، پژوهش حاضر با هدف ارزیابی اکولوژیکی و اقتصادی بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی، در 12 رویشگاه معرف در منطقه رویشی نیمه‌‌ استپی، انجام شد. برای این منظور، پس اندازه‌گیری پوشش گیاهی و برآورد تولید گیاهان دارویی، شاخص‌‌های اقتصادی بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی، محاسبه شد. سپس، بر مبنای معیارها و شاخص‌‌های اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی؛ شایستگی هر یک از رویشگاه‌‌ها، جهت بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی مشخص شد. پس از امتیازدهی هر یک از رویشگاه‌‌ها از منظر شاخص‌‌های مذکور و تعیین طبقه شایستگی آنها جهت بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی؛ با مقایسه طبقه شایستگی رویشگاه‌‌ها برای بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی و طبقه شایستگی آنها برای چرای دام، نسبت به اولویت استفاده دو منظوره از مراتع، تصمیم‌‌ گرفته شد. سهم تولید گیاهان دارویی در تولید رویشگاه‌‌ها، از 5 تا 58 درصد، متغیر است. به‌‌عبارتی، مقدار تولید گیاهان دارویی رویشگاه‌‌ها، از 27 تا بیشتر از 383 کیلوگرم در هکتار، متغیر است. بنابراین، شایستگی تولید گیاهان ‌‌دارویی تمامی رویشگاه‌‌ها، یکسان نیست. بر این اساس، ارزش مورد انتظار هر هکتار از رویشگاه‌‌ها، از محل بهره‌‌برداری گیاهان دارویی، با در نظر گرفتن نرخ تنزیل 4/5 درصد در شهریورماه 1399، 3 تا 41 دلار در هکتار، متغیر است. از اینرو، مقادیر شاخص‌‌های اقتصادی بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی، در تمامی رویشگاه‌ها، یکسان نیست و بهره‌‌برداری آنها در تمامی رویشگاه‌‌ها، نمی‌‌تواند نقش مهمی در بهبود معیشت مرتعداران، داشته باشد. در مجموع؛ 17 درصد رویشگاه‌‌ها، از نظر تمامی معیارهای اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی؛ غیر شایسته برای بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی می‌‌باشند. 33 درصد دارای شایستگی مطلوب، 25 درصد دارای شایستگی متوسط و 25 درصد نیز دارای شایستگی کم می‌‌باشند. این موضوع، بیانگر آن است که تمامی رویشگاه‌‌های مرتعی، غیرشایسته برای بهره‌برداری از گیاهان دارویی نمی‌‌باشند و همه آنها نیز شایسته برای بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی نیستند. لذا با رویکرد؛ حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهان ‌‌دارویی در طبیعت با کاهش سطح برداشت و بهره‌‌برداری کنترل‌‌‌‌شده همراه با احیاء در مراتع دارای ظرفیت برداشت؛ بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی در تمامی رویشگاه‌‌های مرتعی، توصیه نمی‌‌شود. این موضوع، باید در سیاستگذاری توجه به گیاهان‌‌ دارویی، مد نظر بخش‌‌های تحقیقاتی و اجرایی، قرار گیرد. در این ارتباط، به‌‌منظور برنامه‌‌ریزی و مدیریت مراتع، می‌‌توان طبق الگوی استفاده دو منظوره ارائه شده؛ نسبت به تعیین اولویت استفاده از رویشگاه‌‌ها، برای بهره‌‌برداری از گیاهان دارویی و استفاده چرایی از علوفه مرتع، تصمیم‌‌ گرفت. لازمه بهره‌برداری از گیاهان دارویی طبق الگوی طراحی شده، توجه به فنولوژی آنها و قطعه‌‌بندی مرتع با هدایت چوپان یا حصارکشی است. قطعه‌‌بندی مراتع و اجراي سيستم‌‌های چرایي، علاوه بر توانايي حذف چوپان براي هدايت گله و در نتيجه كاهش هزينه مرتعداري؛ سبب جلوگیری از چرای زودرس و بیش از ظرفیت چرا، خواهد شد و امکان استفاده از گیاهان دارویی در مراتع را نیز در پي خواهد داشت.

بررسی وضعیت اعمال قانون بهره‌برداری از مراتع و ارائه روش های اجرای مناسب حذف دام مازاد از عرصه مراتع

دومین سخنرانی مربوط به نتایج تحقیقات پروژه ملی “بررسی وضعیت اعمال قانون بهره‌برداری از مراتع و ارائه روش های اجرای مناسب حذف دام مازاد از عرصه مراتع” بود که توسط آقای دکتر مسعود برهانی عضو هیئت علمی مرکز تحقيقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان ارائه شد. این پروژه در قالب 7 زیر پروژه به مدت 4 سال از فروردین ۱۳۹6 تا فروردین ۱400 اجرا و نتایج آن در قالب گزارش نهایی و مقالات علمی در مجلات معتبر منتشر شده است. اعضای پانل ایشان آقایان مهندس محمد فیاض، آقای دکتر مرتضی خداقلی از مؤسسه و آقای مهندس ترحم بهزاد از سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری بودند.

چکیده سخنرانی: این پژوهش باهدف ارزیابی قوانین و مقررات و دستورالعمل‌های اجرایی مربوطه، همچنین ارزیابی عملکرد دستگاه‌های اجرایی در زمینه اعمال قانون بانجام رسید. در این تحقیق پس از بررسی اسنادی مصوبات قانونی مرتبط با بهره‌برداری از مراتع و مکانیسم‌های اجرایی اعمال قانون در ادارات منابع طبیعی ، نظرات کارشناسان و مرتعداران در خصوص مشکلات و موانع اعمال قوانین در قالب جلسات کارشناسی، دو کارگاه هم اندیشی در سطح ملی و تهیه پرسشنامه، اخذ گردید. داده های حاصل از تکمیل پرسشنامه‌ها جمع بندی و با استفاده از روش تحلیل تشخیصی، عامل اصلی موثر در بروز مشکلات موجود در بهره برداری پایدار، از بین دو عامل «کارایی قوانین و مقررات» و «نحوه اجرا و نظارت» مشخص گردید. یافته‌های جلسات کارشناسی و کارگاه های هم اندیشی، نشان داد که مشکلات موجود شامل دو بخش اصلی، ضعف در قوانین و مشکلات اجرای قوانین می‌باشد. در موضوع قوانین و مقررات، موارد ضعف قانون و مقررات مشخص و پیشنهادات لازم جهت اصلاح آن ارائه گردید. همچنین استفاده از راهکارهای مشارکتی جهت حل مشکلات اجرایی مرتبط با اعمال قانون مورد تأکید قرار گرفت. نتایج حاصل از تحلیل پرسشنامه‌ها، نشان داد که کارشناسان دیدگاه خیلی مثبتی نسبت به اثربخشی قوانین نداشتند. این امر ناشی از ضعف قوانین و شیوه‌نامه‌های اجرایی است. بهره‌برداران، عوامل مرتبط با فعالیت مرتعداری خود را بیشتر از خصوصیات مرتع و مرتعدار در بروز اختلافات مؤثر دانستند و در مورد عوامل گرایش بعضی دامداران به تخلف، ضعف در نظارت و عوامل شخصی را بیشتر دخیل دانستند. دیدگاه کارشناسان و بهره‌برداران در مورد تعیین دقیق حدودات مراتع مجاور و تعیین سالانه ظرفیت چرا، مثبت بود. بهره‌برداران بیشتر از کارشناسان معتقد بودند که اطلاع‌رسانی به دامداران در خصوص ضوابط بهره‌برداری و تبعات ناشی از تخلف از مقررات می‌تواند اثربخش باشد. همچنین بهره‌برداران تأثیر نظارت فعلی ادارات منابع طبیعی و اعمال جریمه‌های سنگین نظیر ابطال پروانه بهره‌برداری بر کاهش تخلفات را بیشتر از کارشناسان ارزیابی نمودند. از نظر تأثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی، نتایج نشان داد که مهم‌ترین عامل تأثیر گزار بر رعایت مقررات و ضوابط بهره‌برداری از مراتع ازنظر کارشناسان و بهره‌برداران سطح سواد و فرهنگ بوده است. کارشناسان تأثیر منفی مسائل قومی و قبیله‌ای بر رعایت ضوابط و مقررات بهره‌برداری از مراتع را نسبتاً چشمگیر ارزیابی نمودند، درحالی‌که بهره‌برداران چنین عقیده‌ای نداشتند. ارزیابی نظرات بهره‌برداران در خصوص اثر دو عامل «قوانین» و «نحوه اجرا و نظارت بر اعمال قوانین در بهره‌برداری پایدار از مراتع» با استفاده از روش تحلیل تشخیصی نشان داد که درمجموع عامل «نحوه اجرا و نظارت» نقش مهم‌تری داشته است، و نهایتاً با به‌کارگیری ظرفیت‌های قانونی مندرج در قوانین و شیوه‌نامه فنی و اجرایی بهره‌برداری از مراتع می‌توان در جهت کاهش دامداران خرد و نتیجتاً کاهش دام مازاد مراتع اقدام نمود.

پايش، ارزيابي غناي گونه‌اي درختي و ارايه مدلهاي مکاني تنوع زيستي جنگل‌هاي هیرکانی (استان گیلان، مازندران، گلستان و جنگل‌های ارسباران) در سطح قطعات نمونه دائمی

سومین سخنرانی مربوط به نتایج تحقیقات پروژه ملی “پايش، ارزيابي غناي گونه‌اي درختي و ارايه مدل‌هاي مکاني تنوع زيستي جنگل‌هاي هیرکانی (استان گیلان، مازندران، گلستان و جنگلهای ارسباران) در سطح قطعات نمونه دائمی” بود که توسط آقای دکتر محمود بیات عضو هیئت علمی بخش تحقیقات جنگل ارائه شد. این پروژه در قالب 4 زیر پروژه به مدت 3 سال از فروردین ۱۳۹7 تا فروردین ۱400 اجرا و نتایج آن در قالب گزارش نهایی و مقالات علمی در مجلات معتبر منتشر شده است. اعضای پانل ایشان آقایان دکتر خسرو ثاقب طالبی، دکتر مهدی پورهاشمی و دکتر محمد متینی زاده از مؤسسه بودند.

چکیده سخنرانی: تنوع زیستی، ظرفیت باروري اکوسیستم‌هاي جنگلی را زیاد و توانایی آنها را براي سازگار شدن با تغییر وضعیت افزایش می‌دهد. تجزیه و تحلیل تنوع گونه‌های درختی توسط گروه وسیعی از شاخص‌هاي تنوع انجام می‌گردد. تجزیه و تحلیل تنوع گونه‌های درختی در جنگلهاي هیرکانی شمال كشور و جنگلهای ارسباران با توجه به اهميت فراوان به عنوان مهمترين و با ارزشترين اكوسيستمهاي جنگلي كشور از منظر عوامل مختلف، بسیار ضروری و در اولویت می‌باشد. در این پژوهش، از سه گروه شاخصهای تنوع گونه‌های درختی (غنا، ناهمگنی و یکنواختی) شامل: شاخص مارگالف و منهینک، سیمپسون، شانون وینر و پیلو، هیپ در استانهای شمالی شامل گیلان، مازندران، گلستان و جنگل‌های ارسباران استفاده شده است. در جنگلهای هیرکانی و در سه استان شمالی کشور، تعداد 694 قطعه نمونه 1/0 هکتاری در یک شبکه آماربرداری 200*150 متر به صورت ثابت و دائمی پیاده و اندازهگیری شدند. همچنین در جنگلهای ارسباران 211 قطعه نمونه ثابت اندازه‌گیری و پیاده شد. به منظور مقایسه مناطق مختلف جنگلی، از نظر شاخصهای تنوع گونه‌های درختی، از تحلیل‌های واریانس یک طرفه و دانکن استفاده گردید. هدف دیگر از این پژوهش بررسی تأثیر عوامل زنده و غیر زنده بر تنوع و غنای گونه‌ای درختی در جنگل‌های هیرکانی از غرب استان گیلان تا شرق استان گلستان و جنگلهای ارسباران می‌باشد. برای این منظور و جهت رسیدن به این هدف، با استفاده از این قطعات نمونه ثابت (1/0 هکتاری) تنوع درختان در رویشگاه‌های مختلف جنگلی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. ترکیبی از روشهای ناپارامتریک شامل، جنگل تصادفی (RF) و ماشین بردار تصمیم گیری (SVM) و روشهای پارامتریک شامل مدلهای رگرسیون خطی برای مدل سازی و بررسی رابطه بین تنوع گونه‌ای درختی و عوامل زنده و غیر زنده مورد استفاده قرار گرفتند. متغیرهای زنده و غیر زنده به ترتیب شامل تعداد درختان در هکتار، قطر برابر سینه، سطح مقطع برابر سینه قطورترین درختان (BAL)، شیب، جهت و ارتفاع از سطح دریا بود. بر اساس معیارهای ارزیابی شامل ضریب تعیین، RMSE، مدل جنگل تصادفی در بین مدلهای ارایه شده، بهترین مدل برای تعیین رابطه تنوع گونه‌های درختی و عوامل محیطی بود و از دقت مناسبی برای تعیین تغییرات تنوع گونه های درختی در سطح جنگلهای شمال کشور برخوردار بود، بر اساس نتایج مدل جنگل تصادفی، ارتفاع از سطح دریا، سطح مقطع در هکتار و سطح مقطع قطورترین درختان در هکتار به عنوان مهمترین عوامل تاثیر‌گذار بر تغییرات تنوع گونه‌های درختی بودند.